Madde Bağımlılığı Nedir?
Psikoaktif madde kullanımı ve bağımlılığı hem ülkemizde hem dünyada giderek artış göstermektedir. Madde kullanımı sonucunda kullanan bireyde hem sakinleştirici hem uyarıcı etki olabilmesine karşın kişide daha fazla alma isteği ve alınmadığında yoksunluk belirtileri ortaya çıkmaktadır. Tek seferlik kullanım düşüncesiyle başlanan madde kullanımında bağımlılığın ne şekilde seyredeceği ve ne şiddette olacağı öngörülmesi çok zordur. Başlıca sayabileceğimiz maddeler alkol ,kafein, kenevir, halusinajonler, opiyatlar ,sedatifler ,hipnotikler ,amfetaminler, kokain ve tabiki son zamanlarda gündemden düşmeyen sentetik kanabinoidlerdir.
Madde kötüye kullanımının ABD de yıllık ekonomik maliyeti 400 milyar doların üzerindedir ve nüfusun yaklaşık % 18 i hayatının bir döneminde madde kullanım bozukluğu yaşamaktadır. Psikiyatri ünitelerinde tedavi gören hastalarda bu oran daha da yüksektir.
Madde Bağımlılığı Belirtileri Nelerdir?
Başlıca Belirtiler
A)Klinik bakımdan belirgin bozulmaya sebep olmasına rağmen madde kullanımının sınırlandırılamaması
B)Madde kullanmak için yoğun bir istek duyulması ve kompulsiyon gelişmesi
C)İstenen etkinin sağlanması için tekrarlayan madde kullanımının olması (Tolerans gelişimi)
D)Maddeyi bırakmak için gerçekleştirilen çabalar sonrası tahammülsüzlük,huzursuzluk, endişe ,bulantı, terleme , çarpıntı gibi çekilme belirtilerinin gelişmesi
E) Madde kullanımı sonucu sosyal ilişkilerde , iş ve aile hayatında bozulma, psikolojik ve genel tıbbi durumunda bozulma görülür.
Madde Bağımlılığı Neden Olur?
Nörobiyolojik açıdan baktığımızda beyinde ventral tegmental alandan nukleus accumbense uzanan dopaminerjik yolakların BEYİN ÖDÜL MEKANİZMALARINI harekete geçirmesi ile bağımlılığın gelişmesi ve maddeye duyulan istekte artış arasında kuvvetli bir ilişki bulunmaktadır. Beyin ödül devresi üzerine yapılan çalışmalar bazal ganglionlar ile sınırlı kalmadığını göstermiştir.Maddeyi kullanmak isteyen bireyde haz alma ihtiyacı belirmesi üzerine kişi maddeyi elde etmek için bir strateji geliştirir.Kendisi için uygun strateji sonrası harekete geçer . Bu durum beyin ödül devresinin sadece basal ganglionlar ile sınırlı olmadığını beyin korteksinde motor korteksle ilgili olan ve olmayan bölgelerin aktif olduğunu göstermiştir.
Ayrıca mezensefalondan bellek ile ilgili alanlara uzanan dopaminerjik yolaklar madde kullanımının kompulsif bir hal almasına neden olmaktadır.
Sosyal çevrenin etkisine baktığımızda arkadaş gruplarının, maddenin kolay edildiği bir ortamda yaşamanın, madde kullanımın normalize edildiği bir ortamın madde bağımlılığında önemli rol oynadığı görülmüştür.
Tıbbi nedenlerden dolayı kullanılan opiyatlar ve benzodiazepinler madde kullanım bozukluğunu başlatıcı etmen olabilmektedir.
Madde Bağımlılığı Tanısı Nasıl Konur?
DSM-V göre
A.On iki aylık süre içinde ,aşağıdakilerden en az ikisi ile kendini gösteren ,klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da işlevsellikte düşmeye yol açan madde kullanımı
1.Çoğu kez istendiğinden daha büyük ölçüde ya da daha uzun süreli madde tüketimi
2.Madde kullanmayı bırakmak için sürekli istek ya da sonuç vermeye çabalar
3.Madde elde etmek için gerekli etkinliklere çok zaman ayrılır
4.Madde kullanmak için büyük bir istek duyma
5.İşte ,okulda yada evdeki durumu gereği olan başlıca görevleri yerine getirememe
6.Maddenin etkilerinin neden olduğu sürekli ya da yineleyici toplumsal ya da kişilerarası sorunlar olmasına karşın madde kullanımı sürdürme
7.Madde kullanımı nedeniyle toplumsal,işle ilgili ya da eğlenme-dinlenme etkinliklerinin bırakılması ya da azaltılması
8.Tehlikeli durumlarda madde kullanma
9.Yineleyici bedensel ya da ruhsal bir sorunu olduğunu bilmesine rağmen madde kullanımı sürdürülür.
10.Tolerans gelişim belirtileri
a.İstenen etkiyi sağlamak için daha fazla madde kullanım isteği
b.Aynı ölçüde madde kullanımına karşın daha az etki sağlanması
11.Yoksunluk belirtilerinin gelişmiş olması
Madde Bağımlılığı Alttipleri Var Mıdır?
Kötüye kullanılan başlıca maddeler
ESRAR: Marijuana, ot gibi çeşitli isimlerle bilinir. Sarma, çiğneme gibi çeşitli şekillerde kullanılan bir maddedir.
KOKAİN: Kokain merkezi sinir sisteminin aktivitesini arttıran güçlü pekiştirici etkisi olan psikoaktif bir ajandır.
EKSTAZİ: Ekstazi kullanımı sonucu hiperpireksi, rabdomiyoliz, intavasküler koagülopati, hepatik nekroz,kardiyal aritmi,serebrovasküler olaylar, taşikardi, ajitasyon meydana gelebilmektedir. İntravenöz sıvı kullanımı ile etkin hidrasyon, soğutucu battaniye, buz banyosu ile vücut ısısının düşürülmesi destekleyici önlemler olarak gereklidir.
OPİOİD(afyon)
SENTETİK KANABİNOİDLER: Sentetik kannabinoidler Marihuanaya alternatif olarak üretilmeye başlanmış ve 2004’ten bu yana piyasada bulunabilir hale gelmiştir. Pipo, nargile kullanılarak veya sigara kâğıdına sarılarak içilmektedir. Bunların dışında,demlenerek de tüketildiği bildirilmiştir.Sentetik kannabinoidler saf halde, katı veya yağ olarak bulunmaktadır. Sentetik kannabinoidler bir solventte çözüldükten sonra, bitkisel karışıma püskürtülür.“İnsanların tüketimi için değildir”, “tütsü” veya “sadece aromaterapi kullanımı için” gibi aldatıcı etiketlemeler vardır. Ürünler bir veya daha fazla sentetik kannabinoid içerebilir. Sentetik kannabinoidler ilk kez 2004 yılında belirgin kannabis benzeri etkisinin yanında hafif halusinojen olarak internet üzerinden satışa sunulmuştur. 2008 yılında ise sentetik kanabinoidler “Spice” olarak adlandırılan bitkisel bir karşımda saptanmıştır. Sentetik kanabinoid içicilerinde ileri derecede paranoya, halüsinasyon,ajitasyon, gerginlik, yüksek kan basıncı ve hatta ölüm gözlemlenmiştir. Sentetik kanabinoiderin sorun teşkil eden en önemli özelliği sürekli değişen bileşimleridir. Sentetik kanabinoidler inhalasyonunla alındıktan sonra, akciğerlerden anında emilir ve birkaç dakikada beyin gibi diğer organlara da yayılır ve etkisi genellikle dakikalar içinde başlar.Oral yolla tüketildiğinde ise ilk geçiş metabolizmasına ve sindirim aktivitesine bağlı olarak etkilerinin görülmesi gecikebilir.Etki süresi değişebilmekle beraber genelde saatler sürebilir.
Madde Bağımlılığı Tedavisi Nasıl Yapılır?
Öncelikle hastada intihar düşüncesi yada planı, tıbbi ayda psikiyatrik komplikasyonlar,evde madde kullanımı yada zayıf destek,kendine yada diğerlerine zarar verme olasılığı,çok sayıda konuyla ilgili uzmanlık isteyen tedavi seçeneği durumunda yatarak tedavi ön planda tutulmalıdır.
Esrar
Bilişsel davranışçı terapi ve motivasyonel terapinin esrar kullanan bireylerde etkili olduğu gösterilmiştir.
İlaç tedavisi: Bupropion, nefazodon, divalproeksin, lityum, dronabinol, rimonabant hidroklorid esrar bağımlılığında etkin olan ilaçlardır.
Kokain
Bu alanda çalışılmış birçok ilaç bulunmaktadır. Bupropiyon, bromokriptin, pergolid, kabergolin, pramipeksol ,amantadin, fenelzin, selejin ,disülfiram , fluoksetin ,sertralin, paroksetin, ritanserin, ondansetron, mirtazapin, desipramin, imipramin , venlafaksin , rezerpin ,karbamazepin, valproat ,lamotrijin, gabapentin, baklofen bu ilaçlar arasında sayılabilmektedir. Davranışçı terapilerde hastaların tedaviyi sürdürmesinde önemli bir yere sahiptir.
Sedatif ve Hipnotik Kesilmesi
Bağımlılığın olan maddenin dozunun azaltılması,bağımlılık yapan madde yerine uzun etkili barbitürat verip onu azaltarak kesme,hem alkol hem benzodiazepin bağımlılığı kişiler için klordiazepoksit gibi uzun etkili bir benzodiazepinin verilip kesilmesi, valproat yada karbamazepinin reçete edilmesi izlenebilecek stratejilerdir.
Opioid Bağımlılığı
Opioid bağımlılığının tedavisinde metadon ve levometadil asetat gibi ilaçlarla tam agonist tedavi önemli bir etki göstermektedir.Nalokson , naltrekson ve buprenorfin ise kısmi antagonistler olarak kullanabilmektedir.